توافق‌نامه ۲۰ ساله ایران و روسیه زنگ خطری برای غرب

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ سیدابراهیم رئیسی و ولادیمیر پوتین در نخستین دیدار حضوری خود در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۲، تمایل خود را به تقویت روابط دوجانبه میان ایران و روسیه نشان دادند. هم زمان با تبادل نظر و رایزنی میان روسای جمهور هر دو کشور، وزیر نفت ایران اعلام کرد که تهران و مسکو در بخش‌های انرژی، حمل‌ونقل و بانکی به توافقاتی دست یافته‌اند. با این حال، قابل توجه‌ترین نکته در سفر سیدابراهیم رئیسی به مسکو، ارائه پیش‌نویس توافق‌نامه همکاری بیست ساله ایران و روسیه بود. توافق نامه بیست ساله در واقع به روزرسانی همان پیمان همکاری اقتصادی ۲۰۰۱ می‌باشد که زمینه افزایش همکاری دو کشور را در حوزه های امنیتی، حمل و نقل و تجارت را فراهم می‌کند. این توافق‌نامه همچنان در حال مذاکره است و دولت ایران اعلام می‌کند که مفاد آن ابتدا باید علنی شود و به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد. ممکن است در آینده نزدیک این توافق محقق نشود، ولی مطمئنا ارزشمند می‌باشد زیرا نشانگر هم سویی نزدیک تهران و مسکو در مذاکرات با غرب است.

در 8 فوریه، هیأت ایران برای دور هشتم و احتمالاً آخرین دور مذاکرات در مورد احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به وین بازگشت. برخلاف توافق‌های متعارف، برجام به دلیل بی‌اعتمادی متقابل شکل گرفت و ایران با شور و حرارت به دنبال تضمینی است که واشنگتن دیگر مشابه سال ۲۰۱۸ از تعهدات خود کناره‌گیری نکند. ایران در ازای پای‌بندی خود به تعهدات برجامی بر لغو تمامی تحریم‌های آمریکا پافشاری می‌کند، درخواستی که به نظر می‌رسد زیاده خواهانه باشد. به عنوان یکی از امضاکنندگان اصلی توافق هسته‌ای، برخی روسیه را «وکیل» ایران در روند مذاکرات مجدد می‌دانند.

 مذاکرات وین در حالی از سر گرفته می‌شود که روسیه از طریق امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه وارد مذاکرات با غرب شده است. در شرایط کنونی، روسیه درگیر بن بست با ناتو و اوکراین است. با بیش از 100000 سرباز روسی که مرزهای اوکراین را احاطه کرده‌اند، پوتین نگرانی‌های خود را در مورد آنچه که او تجاوز ناتو به جناح غربی روسیه می‌داند، ابراز کرده است. در روزهای آینده، مذاکرات دیپلماتیک تهران و مسکو با ایالات متحده و همتایان اروپایی آن به طور قابل توجهی بر چشم انداز تنش‌زدایی در شرق اروپا و خاورمیانه تأثیر خواهد گذاشت.

دولت ایران بر تبلیغات منافع اقتصادی و امنیتی توافق‌نامه همکاری ایران و روسیه تمرکز کرده است. اما روسیه در حال حاضر به ترتیب 4 و 2 درصد از واردات و صادرات ایران را محقق کرده است. تهران قصد دارد حجم تجارت خود با روسیه را به 25 میلیارد دلار برساند. این هدف ممکن است بیش از حد بلندپروازانه به نظر برسد، اما در سال 2007، ایران پیش‌بینی کرد که تجارت خود با روسیه در یک دهه آینده به 200 میلیارد دلار می‌رسد. با این حال، تجارت دوجانبه در سال 2021 کمی بیش از ۳،۵ میلیارد دلار بود.

برای مقایسه، تجارت سالانه روسیه با ترکیه بین 20 تا 25 میلیارد دلار است. تحریم‌های اقتصادی آمریکا همچنان به عنوان مانع اصلی ایفای نقش می‌کند و چشم انداز تجاری تهران را محدود و جلوی هرگونه تعهد و همکاری بلندمدت شرکای تجاری‌اش را می‌گیرد. ایران گذشته از منافع تجاری مستقیم خود با روسیه، همچنان به دنبال تضمین تعهدات اقتصادی گسترده‌‎تری در قبال اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. ولادیمیر پوتین در دیدار حضوری با سید ابراهیم رئیسی از ایجاد منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی حمایت کرد. ابراهیم رئیسی در میان شک و تردید نسبت به رفع تحریم‌ها با چشمانی امیدوار به چنین پیشرفت‌های مالی می‌نگرد.

ایران علاوه بر پتانسیل اقتصادی، توافق بیست ساله را مسیری برای تحکیم همکاری امنیتی خود با روسیه و تضمین قراردادهای جدید تسلیحاتی می‌داند. ایران پس از برگزاری رزمایش دریایی سه جانبه با نیروی دریایی روسیه و چین در 21 ژانویه، از افزایش همکاری نظامی برای نمایش ظاهری همبستگی دفاعی با حامیان خارجی خود حمایت می‌کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که تهران به دنبال خرید جنگنده های سوخو-35 ساخت روسیه برای بازسازی نیروی هوایی ایران است. دولت رئیسی همچنین علاقمند به خرید سامانه دفاع موشکی اس-400 است. در حالی که تحریم شورای امنیت سازمان ملل که صادرات تسلیحات به ایران را ممنوع می‌کرد در اواخر سال 2020 این ممنوعیت‌ها به پایان رسیده است اما روسیه از ارائه هرگونه سلاح به ایران خودداری می‌کند.

ایران برای دستیابی به تسلیحات روسی به ارزش 10 میلیارد دلار برنامه‌ریزی کرده بود، اما وضعیت وخیم مالی آن برخی از تحلیلگران را متقاعد کرده است که هرگونه قرارداد دفاعی با کرملین ممکن است تنها به  2 میلیارد دلار برسد. توافقنامه همکاری می‌تواند ایران را قادر سازد در کنار تخفیف‌های بیشتر برای تسلیحات روسیه، به شرایط مطلوبی در بخش نفت و گاز خود دست یابد. اما این هزینه فقط مالی نیست، زیرا روسیه روابط نزدیکی با رقبای منطقه‌ای ایران از جمله اسرائیل و عربستان سعودی دارد. بنابراین پوتین به دنبال این نیست که سیاست موازنه بخشی در قبال بازیگران منطقه‌ای را زیرسوال ببرد.

اختلاف منافع ژئوپلیتیکی ایران و روسیه این پرسش را مطرح می‌کند که توافق بیست ساله تا چه حد می‌تواند همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و صنعتی بین دو کشور را تقویت کند. اگرچه انتظار می‌رود که توافق نامه، منافع ملموس کمی برای هر دو طرف داشته باشد، اما این چشم‌انداز می‌تواند اهرم فشار و قدرت سیاسی را به تهران و مسکو بدهد که آنها در مذاکرات خود با غرب به دنبال آن هستند.

اگر وضعیت در اوکراین تشدید شود، پوتین ممکن است در تلاش برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده و متحدانش در ناتو، در تعهد خود نسبت به ایران چشم‌پوشی کند. کرملین ممکن است از تهدید فروش تسلیحات به ایران به عنوان اهرم سیاسی در مذاکرات بر سر اوکراین استفاده کند. به این ترتیب، توافق نامه بیست ساله ممکن است یک توافق نامه تسلیحاتی نباشد، اما تهدید به توافق نامه تسلیحاتی می‌تواند به عنوان یک ابزار چانه‌زنی به کار گرفته شود. به همین ترتیب، ایران می‌تواند از این توافق برای نشان دادن این موضوع استفاده کند که در صورت ادامه تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده، از استراتژی‌های جایگزین دوری نخواهد کرد.